Кафедра философии и естественно-научных дисциплин

«ФИЛОСОФИЯ ЖАНА ТАБИГЫЙ ИЛИМДЕР»

Кафедрасы

Кафедра университеттин Илимий Кеңешинин 2013-жылдын 28-июнундагы чечими   менен Ректордун №16 буйругуна ылайык “философия жана коомдук илимдер”, “табигый илимдер”, “информатика”,“дене тарбия” кафедраларынын негизинде кайрадан уюшулган. Аталган кафедралар окуу жайдын ачылышы менен удаа уюшулуп, профессор-окутуучулар философия илимдеринин доктору, профессор Кадырбек Чолпонбаевич Карабеков дайындалган. Экономика илимдеринин кандидаты, доцент Нурбек Ормонов, ага окутуучу Кадыралы Жунусов, 2005 - жылы Экономика жана ишкердик университетинин (ЭИУ)  Философия жана коомдук илимдер кафедрасынын башчысы тарых илимдеринин кандидаты, доцент Жеңишбек Дүйшеев тарабынан жетектелип келген.  Учурда   буйрук №02 26.08.2019 негизинде  кафедраны тарых илимдеринин кандидаты, доцент  Нуржамал Мырзабаева жетектейт. Кафедрада  3 илимдин кандидаттары, 1 профессор, 2 доцент, 1 ага окутуучу, 7 окутуучу, 1 лаборатория башчысы эмгектенишет.

Билим берүү ишмердүүлүгү: Бакалавр, окутуунун салттуу жана жаңы усулдары (Сабак-конференция, сабак-диспут, сабак-брифинг,  сабак - онлайн ж.б.)

История кафедры Философии и естественных дисциплин.

Кафедра реорганизовано, согласно приказу ректора, решением Ученого Совета университета №16 от 28.06.2013г.  на базе кафедр Естественные науки;  Информатика;  и Физическая культура. Вышеназванные кафедры были созданы одновременно с открытием университета и заведующим кафедрой  был назначен д.ф.н. Карабеков Кадырбек Чолпонбаевич ,а также  были набраны профессора и преподаватели: доцент Ормонов Нурбек, старший преподаватель Жунусов Кадыралы.   Кафедру Философии и естественных дисциплин с 2005 по 2019 г. возглавлял к.и.н., доцент Дуйшеев Женишбек Аматисакович.

В настоящее время  кафедрой Философии и естественных дисциплин заведует к.и.н., доцент Мырзабаева Нуржамал Сасалимовна.

На сегодняшний день, на кафедре работают 3 кандидата наук, 1 профессор, 2 доцента, 1 старший преподаватель, 7 преподавателей, 1 лаборант.

Образовательная деятельность: бакалавр, традиционные и новые методы преподавания, (урок-конференция, урок-диспут, урок-брифинг, урок-онлайн и.т.д.)

        History of the Department of  Philosophy and Natural Disciplines.

     The department was reorganized, according to the order of the rector, by the decision of the Academic Council of the University No. 16 on June 28, 2013 on the basis of the departments of natural sciences; Department of information technology; and department of Physical culture. The above departments were formed simultaneously with the opening of the university and the head of the department was appointed doctor of philosophy Karabekov Kadyrbek Cholponbaevich, and also professors and teachers were recruited: associate professor Ormonov Nurbek, senior teacher Zhunusov Kadyraly.       From 2005 to 2019, the department of philosophy and natural disciplines was headed by candidate of historical sciences, associate professor Duysheev Jenishbek Amatisakovich. At present, the department of philosophy and natural disciplines is headed by candidate of historical sciences, associate professor Nurzhamal Sasalimovna Myrzabaeva.       Today, the staff of the department: 3 candidates of sciences, 1 professor, 2 associate professors, 1 senior teacher, 7 teachers, and 1 assistant.Educational activities: bachelor's degree, traditional and new teaching methods, (lesson-conference, lesson-dispute, lesson-briefing, online- lesson, etc.)

Философия жана табигый илимдер кафедрасынын миссиясы:

       Гуманитардык жана табигый илимдер жаатындагы  компетенцияларга ээ болгон, ар тараптуу өнүккөн  жеке инсандын калыптануусуна багытталган,билим берүү,тарбия жана илим ишмердүүлүгүн ишке ашырууга көмөктөшүү.

Миссия кафедры философии и естественных наук:

       Осуществление учебной, воспитательной и научной деятельности способствующей на всестороннее развитие личности владеющей знаниями и компетенциями в области гуманитарных и естественных наук.

Mission of the department of philosophy and natural sciences:

       The implementation of educational, educational and scientific activities that contribute to the comprehensive development of the person owning knowledge and competencies in the field of humanitarian and natural sciences.

Felsefe ve doğa bilimleri bölümünün misyonu:

       Beşeri bilimler ve doğa bilimleri alanında bilgi ve yetkinliklere sahip bir kişinin çok yönlü gelişimine katkıda bulunan eğitim, öğretim ve bilimsel faaliyetlerin uygulanması.

КАФЕДРАГА БЕКИТИЛГЕН ПРЕДМЕТТЕР

• Кыргызстан тарыхы
• Саясат таануу
• Философия
• Экология
• Азыркы учурдагы табият таануу концепциясы
• Кыргызстандын географиясы
• Укук философиясы
• Илимдин тарыхы жана философиясы

Предметы закреплённые за кафедрой:

• Концепции современного естествознания,
• История Кыргызстана,
• География Кыргызстана,
• Политология,
• Философия,
• Экология
• Философия права
• История и философия науки

Subjects assigned to the department:

• Concepts of modern natural science,
• History of Kyrgyzstan,
• Geography of Kyrgyzstan,
• Political science,
• Philosophy,
• Ecology
• Philosophy rights
• Apostille history and philosophy Sciences

Кафедранын учурдагы курамы:

1. Мырзабаева Нуржамал Сасалимовна –тарых илимдеринин кандидаты,

ЭАУ нун доценти, кафедра башчысы;

2. Дүйшеев Жеңиш Аматисакович – тарых илимдеринин кандидаты,

ЭАУ нун профессору;

3. Калиев Азамат Сайитович – саясий илимдеринин кандидаты;
4. Кочкорова Гүлзада Саттаровна – окутуучу;
5. Султанова Акмарал Токоевна – окутуучу;
6. Пирматова Жамила Тилекмаматовна – окутуучу;
7. Сатарова Жылдыз Садыржановна – окутуучу;
8. Курбанбекова Кулпунай Канатовна – окутуучу;
9. Салибаева Жайгүл Султановна – окутуучу
10. Бусурманова Динара Раимбердиевна – окутуучу
11. Разакова Гүлшан Жалынбековна – лаборант

Текущий состав кафедры:

1. Мырзабаева Н.С.- заведующий кафедрой, кандидат исторических наук, доцент.
2. Дуйшеев.Ж.А.- кандидат исторических наук, профессор.
3. Калиев Азамат Сайтович – кандидат политических наук;
4. Кочкорова Г.С.- преподаватель
5. Султанова.А.Т.- преподаватель
6. Пирматова.Ж.Т.- преподаватель
7. Сатарова.Ж.С- преподаватель
8. Курбанбекова К.К. -преподаватель
9. Салибаева.Ж.С- преподаватель
10. Бусурманова Д. Р -преподователь
11. Разакова Г.Ж. - лаборант

Current composition of the Department:

1. Myrzabaeva Nurjamal Sasalimovna- Head of the Department,

Candidate of Historical Sciences, Associate Professor.

2. Duisheev Jenish Amatisakovich- Candidate of Historical Sciences, Professor.
3. Калиев Азамат Сайтович – candidate of political sciences;
4. Kochkorova Gulzada Sattarovna- Lecturer at the Department
5. Sultanova Akmaral Tokoevna- Lecturer at the Department
6. Pirmatova Jamila Tilekmamatovna- Lecturer at the Department
7. Satarova Jyldyz Sadyrjanovna- Lecturer at the Department
8. Kurbanbekova Kulpunay Kanatovna - Lecturer at the Department
9. Salibaeva Jaigul Sultanovna - Lecturer at the Department
10. Busurmanova Dinara Raimberdievna - Lecturer at the Department
11. Razakova Gulshan Zhalynbekovna - laboratory assistant

1 year customer support

1 year customer support

Окуу-усулдук иш план 2024-25 - сайтка

каф.иш план 24-25 окуу жылы учун (2) сайтка

Научно-исследовательская работа 2024-2025

тарбия иштеринин планы_2024-25 - сайтка

Илимий иш 2024-2025 - сайтка

Перспективный план развития кафедры на 2021-2026 гг.

Разрабатывается в соответствии с Положением МНУ им. К.Ш.Токтомаматова и концепцией  развития образования МОН КР 2030 года.

Целью программы является вклад кафедры в реализацию программы инновационного развития Кыргызстана и создание на базе кафедры ФиЕНД МНУ им К.Ш.Токтомаматова осуществляющего:

• Комплексную подготовку бакалавров, специалистов, магистров, востребованных обществом  ;
• Развитие научных направлений, связанных с социальной-экономической и культурной деятельностью.
• Определиние путей развития целостной гибкой, открытой и динамично развивающейся национальной системы образования, обеспечивающей сохранение и трансляцию  духовных и культурных ценностей народа Кыргызстана.  
• Развитие инновационного имиджа кафедры.

Задачи программы:

• Диверсификация деятельности кафедры, развитие новых видов обучения, имеющих повышенный спрос на рынке образовательных услуг;
• Подготовка высококвалифицированных, конкурентоспособных бакалавров, специалистов, магистров, обладающих современными знаниями в области экономических, педагогических,юридических и информационно- технологических направлений, умеющих осуществлять комплексное видение и решение возникающих проблем формирования как инновационных предприятий в целом, так и отдельных направлений деятельности;
• Дальнейшее развитие и повышение качественного уровня научной деятельности кафедры ;
• Улучшение кадрового состава кафедры посредством повышения количества преподавателей, имеющих степень доктора и кандидата наук, звание профессора и доцента, привлечение молодых специалистов;
• Проведение на регулярной основе научно-методологических семинаров кафедры и научно-практических конференций;
• Расширение участия кафедры в республиканских и международных проектах, регулярное осуществление публикаций по кафедральным темам;
• Формирование устойчивых научных связей с базовыми структура ВУЗов КР  и учреждениями;
• Участие в грантах.

Мероприятия по развитию кафедры ФиЕНД

Положения ресурсногого центра. 2021 г.  

                        Научно-исследовательская работа кафедры

Научная тема кафедры: “Политическая, социально-экономическая и культурная жизнь Кыргызстана”.

Направления научных работ кафедры: подготовка кадров владеющих высшим образованием и специализированным потенциалом конкуренто-способных, высококвалифицированных специалистов в условиях глобализации, умеющих своей деятельностью вносить непосильный вклад в социально-экономическое развитие страны. На заседании кафедры составлен  план работы научно-исследовательских работ и утвержден заведующим кафедрой Н.С.Мырзабаевой.

 Из состава кафедры, над докторской диссертацией работают профессор, к.и.н. Дуйшеев Ж.А. и доцент к.и.н Мырзабаева Н.С. На кафедре усилиями преподавательского состава открыт ресурсный центр.

Цели и задачи ресурсного центра:

      Основной целью деятельности Ресурсного центра является распространение педагогического опыта, обеспечивающего развитие направления поликультурного образования, экологии, прав человека, истории и культуры Кыргызстана в системе образовательных учреждений МНУ.

 Специфическими целями поликультурного образования, экологии, прав человека, истории и культуры Кыргызстана являются:

- формирование всесторонне и гармонически-развитой личности, способной к творческому саморазвитию и осуществляющей этнокультурное и гражданское самоопределение на основе национальных традиций, ценностей кыргызской и мировой культуры;

- воспроизводство и развитие национальных культур и родных языков народов Кыргызстана как необходимых инструментов социализации подрастающих поколений и важнейшей основы становления и функционирования кыргызской гражданской нации на ее базовых уровнях;

- формирование кыргызской гражданской идентичности в условиях социально-политической неоднородности регионов Кыргызстана, поликультурности и полилингвальности многонационального народа Кыргызстана;

 - создание условий для сохранения и развития комплиментарного сотрудничества всех этнокультурных групп в едином экономическом, социальном, политическом и культурном сообществе, именуемом кыргызской гражданской нацией;

 - эффективная подготовка выпускников МНУ к жизни в условиях государства и современной цивилизации, расширение возможностей самореализации, социального роста, повышения качества жизни;

- развитие образовательного и профессионального потенциала Кыргызстана, воспитание молодежи, подготовленной к ответственной и продуктивно- интеллектуальной, организаторской, производственной деятельности в открытом поликультурном и полилингвальном мире.

Достижение указанных целей обеспечивается следующими принципами образовательной политики Кыргызской Республики:

-сохранение целостности культурного и образовательного пространства Кыргызстана;

-приобщение подрастающих поколений к традиционному духовному наследию и национальной культуре кыргызского народа;

- гуманистический, светский и поликультурный характер образования;

-ответственность государства за получение студентами полноценного образования;

- научная основа содержания образования и принципов воспитания;

- вариативность выбора родителями образовательной траектории студентов;

- формирование морально-этических стереотипов и воспитание трудовых навыков, необходимых для активной профессиональной деятельности.

Задачами ресурсного Центра являются:

-повышение потенциала системы образования МНУ, за счет концентрации материально-технических, педагогических, интеллектуальных, информационных и финансовых ресурсов; 

-информационная и научно-методическая поддержка образовательного процесса по направлению поликультурного образования в системе образовательных учреждений МНУ; 

-ведение научно-исследовательской, инновационной, проектной деятельности;

-выявление образовательных потребностей по специфическим направлениям, а также потребностей педагогических работников образовательных учреждений МНУ,  в повышении профессиональной компетентности; 

-консультирование педагогических и руководящих работников учреждений образования, оказание им информационно-методической поддержки по актуальным вопросам образования; 

-организация сетевого взаимодействия по направлениям поликультурного образования, экологии, прав человека, истории и культуры Кыргызстана.

Преподаватели кафедры на базе ресурсного центра по своим предметам открыли кружки.  В этих кружках студенты занимаются дополнительно по направлениям: “Экология”, “История Кыргызстана”, “Философия”, “География Кыргызстана” и имеют доступ к информации по интересующим вопросам, так же они изучают тестовые вопросы для участия различных конкурсов и олимпиад.

       Research work of the department

The scientific theme of the department: “Political, socio-economic and cultural life of Kyrgyzstan”.

    Areas of scientific work of the department: training of personnel with higher education and specialized potential of competitive, highly qualified specialists in the context of globalization, who know how to make an unbearable contribution to the socio-economic development of the country with their activities.

    At the meeting of the department, a work plan for research work was drawn up and approved by the head of the department N.S. Myrzabaeva. From the staff of the department, professor, Ph.D. Duisheev Zh.A. And associate Professor Ph.D. Myrzabaeva N.S.A resource center was opened at the department by the efforts of the teaching staff. The goals and objectives of the resource center:The main purpose of the Resource Center is to disseminate pedagogical experience that ensures the development of the direction of multicultural education, ecology, human rights, history and culture of Kyrgyzstan in the educational institutions of the international university (MNU). The specific goals of multicultural education, ecology, human rights, history and culture of Kyrgyzstan. There are:- the formation of a comprehensively and harmoniously developed personality, capable of creative self-development and carrying out ethno cultural and civic self-determination on the basis of national traditions, values ​​of Kyrgyz and world culture;- reproduction and development of national cultures and native languages ​​of the peoples of Kyrgyzstan as necessary tools for the socialization of the younger generations and the most important basis for the formation and functioning of the Kyrgyz civil nation at its basic levels; - the formation of Kyrgyz civil identity in the context of the socio-political heterogeneity of the regions of Kyrgyzstan, multiculturalism and multilingualism of the multinational people of Kyrgyzstan; - creating conditions for the preservation and development of complimentary cooperation of all ethno cultural groups in a single economic, social, political and cultural community, called the Kyrgyz civil nation;- Effective preparation of MNU graduates for life in the conditions of the state and modern civilization, expanding the possibilities for self-realization, social growth, improving the quality of life;- development of the educational and professional potential of Kyrgyzstan, upbringing of young people prepared for responsible and productive-intellectual, organizational, production activities in an open multicultural and multilingual world.Achievement of these goals is ensured by the following principles of the educational policy of the Kyrgyz Republic:-preservation of the integrity of the cultural and educational space of Kyrgyzstan;-inclusion of the younger generations to the traditional spiritual heritage and national culture of the Kyrgyz people;- Humanistic, secular and multicultural nature of education;-responsibility of the state for receiving a full-fledged education by students;- The scientific basis of the content of education and the principles of upbringing;- The variability of the choice by the parents of the educational trajectory of students;- The formation of moral and ethical stereotypes and the education of work skills necessary for active professional activity.

           The tasks of the Resource Center are:

-increasing the potential of the education system of the MNU, due to the concentration of material and technical, pedagogical, intellectual, information and financial resources;

-informational and scientific-methodological support of the educational process in the direction of multicultural education in the system of educational institutions of the MNU;

- conducting research, innovation, project activities;

- identification of educational needs in specific areas, as well as the needs of teaching staff of educational institutions of the International university (MNU), in increasing professional competence;

-consultation of pedagogical and leading employees of educational institutions, providing them with information and methodological support on topical issues of education;

-organization of network interaction in the areas of multicultural education, ecology, human rights, history and culture of Kyrgyzstan.

The teachers of the department on the basis of the resource center opened circles in their subjects. In these circles, students are additionally engaged in the following directions: “Ecology”, “History of Kyrgyzstan”, “Philosophy”, “Geography of Kyrgyzstan” and have access to information on issues of interest, they also study test questions for participation in various competitions and Olympiads.

ЖОБО. 2023 г. 1

 Философия жана табигый илимдер

 кафедрасынын алдында уюшулган «Тарых сүйүүчүлөр  ийриминин»

ЖОБОСУ

Ийримдин максаты:

• Илимге ышкыбоз, ээндүү студенттердин тарыхка болгон кызыгуусун арттыруу жана болочоктогу илимий-кесиптик ишмердүүлүгүнүн калыптануусуна багыт берүү;
• Студенттер арасында кыргыз элинин тарыхый жана маданий мурастарын пропагандалоо жана аларды тарыхый архитектуралык эстеликтерди коргоого тартуу;
• Жергиликтүү мүнөздөгү археологиялык табылгаларды жана экспонаттарды ЭАУнун музейине тартууга студенттерди катыштыруу менен атуулдук, мекенчилдик жана ар элдин маданиятын урматтоочулук сезимдерин өрчүтүү;

Ийримдин милдеттери:

• Студенттерди сабактан тышкары учурда пайдалуу иштер менен алектенүүгө тартуу;
• Болочок адистердин креативдик кесипкөйлүгүн калыптандыруу;
• Чыгармачыл чөйрө менен жакындан тааныштыруу;
• Программалык окутуу материалдарын бышыктоо;
• Кыргыз элинин тарыхый жана маданий мурастарын окуп-үйрөөтүүнү тереңдетүү жана жарадык атуулдукту калыптандыруу боюнча чаралар жөнүндөгү КРнын Президентинин Жарлыгына ылайык Кыргызстандын тарыхын тереңдетип үйрөтүү жана даңазалоо;
• Ийримдин курамы: өз тарыхына кайдыгер карабаган коомдук илимдерге кызыккан демилгелүү      студенттерден жана  чыгармачылык менен шүгүрлөнгөн окутуучулардан ыктыярдуу негизде түзүлөт.
• Ийримдин урааны: «Өткөндөн сабак алып, бакубат келечек куруу».

                                                  «Тарых сүйүүчүлөр ийриминин» иш планы

ФИЛОСОФИЯ ЖАНА ТАБИГЫЙ ИЛИМДЕР КАФЕДРАСЫНЫН

2023-2024-окуу жылына карата

“ТАРЫХ СҮЙҮҮЧҮЛӨР” ИЙРИМИНЕ

КАТЫШУУЧУЛАРДЫН  ТИЗМЕСИ

                           Ийримдин жетекчиси:                          Салибаева Ж.С

          Экология – кечээ, бүгүн, эртең

«Экоlife» ийримдин негизги максаты – студенттерге экологиялык көз карашты калыптандырып жана өнүктүрүү болуп саналат. Ошону менен бирге угуучу жаратылыштагы айлана чөйрөнү коргоп, өзүнүн жашоосунда жана кесипкөйлүгүндө коомдогу жаны механизмдерин колдоонууга умтулуш керек.

Ийримдин  милдеттери:

• Болочок адистерге жаратылыш жана социалдык чөйрөнүн өзгөчөлүктөрүү жөнүндө системалык билимдерди берүү.
• Аларды технологияларды жана керектөөлөрдү айлана чөйрөнүн тен салмактуулугун аларды сактап калуу үчүн билүүсүн камсыз кылуу
• Студенттерге адам менен  жаратылыш компонеттеринин ортосундагы байланышты үйрөтүү, о.э коомдун  өнүгүшүндо жаратылыштын өзгөчөлүгүн эске алуусу зарылдыгын калыптандыруу. 

Календардык – тематикалык план

   Ийримге катышкан студенттердин тизмеси

АЙЛАНА-ЧӨЙРӨНҮ КОРГООНУН НЕГИЗИ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

Экологиялык билимге ээ болуу, табияттагы көп байланыштардын маанилерин түшүнүү жандуу-жансыз жаратылыштын биримдигин билүү үчүн курчап турган чөйрөгө жооптуу мамиле кылууга тарбиялоого ар бир инсан көмөк көрсөтүүгө тийиш.

«Экология» деген термин Oikos (турак-жай, жашаган жер) жана logos - илим деген сөздөрдөн келип чыккан. Ал немец биологу Эрнст Беккель тарабынан, 1866–жылы

«Организмдин жалпы морфологиясы», 1868-жылы «Дуйнөнүн жаратылышынын табигый тарыхы» деген эмгектеринде сунуш кылынган болчу.

Адам баласы жашаган, эмгектенген жана эс алган жаратылыштагы жер, суу, аба, тоо тектери, өсүмдүктөр, жаныбарлар жана адамдардын колунан жасалбаган обьектилерди айлана–чөйрө деп түшүнөбүз.

Айлана–чөйрө адам баласынын күнүмдүк жашоосуна жана эмгектенишине түздөн-түз таасирин тийгизет. Бүгүнкү күндө адамзат үчүн айлана-чөйрөнү булгануудан сактоо проблемаларынын мааниси зор. Бул проблема татаал жана көп кырдуу.

Азыркы убактагы биосфера тууралуу концепция академик В.И.Вернадскийдин ысымы менен байланыштуу. Биосфера планетанын тиричилик тарап, өздөштүрүлгөн бардык бөлүктөрүн өзүнө камтыйт. Бул - атмосфера да, океан да, тиричиликтин ар кандай формаларында орун алган жер бетинин бүткүл аймагы да. Биосферанын башкы компоненти болуп анын тирүү заты эсептелет. Жер бетинин тирүү организмдер тарап жана алардын иш-аракетинен өзгөргөн аймагы биосфера деп аталат.

 «Жер бетинде өзүнүн түпкү натыйжалары боюнча бүтүндөй алынган тирүү организмдердин иш–аракетинен ашкан, бир кыйла кубаттуу туруктуу аракеттене турган химиялык күч жок», - деп жазган В.И. Вернадский. Тирүү зат ар кандай өлчөмдөгү организмден турат. Алардын ичинен эң ириси - киттер. Азыркы убактагы киттердин денесинин узундугу 1,1 м ден 33 мге чейин, массасы 30 кг дан 150 тоннага чейин. Эң бийик дарак - түбөлүк жашыл секвойя, анын узундугу 110-112 м жана диаметри 6-10 мге чейин жетет. 1942-жылы орус окмуштуусу академик В.Н.Сукачев «биогеоценоз» деген терминди сунуш кылган.

Биогеоценоз түшүнүгү кургактагы жаратылыш системаларын мүнөздөөдө пайдаланылат. Биогеоценоз – жалпы тиричилик – кургактыктын участкасында же көлмөдө бирге тиричилик өткөргөн жаныбарлардын, өсүмдүктөрдүн, козу карындардын жана микроорганизмдердин жыйындысы. Экосистеманын ажырагыс бөлүгү.

Азыркы мезгилде айлана-чөйрөнү жана жаратылышты коргоонун төрт негизги проблемасы: айлана-чөйрөнү ар кандай булганычтан сактоо, калкты таза тамак–аш менен жабдуу, өнөр жайда минералдык сырьё менен камсыз кылуу, энергетикалык маселелерди чечүү - адам баласынын түздөн түз милдети.

Азыр адамзат таптакыр башка коркунучка дуушар болду. Ал адамзаттын чарбачылык өзгөрүшүн түзүү иш–аракеттеринен келип чыккан коркунучтун чексиз өсүп жаткандыгы менен байланыштуу. Кыскача, жер жүзүндөгү адамзаттын өнүгүүсүн карап көрсөк: жыгачты кургак айдоо, соданын алынышы, күкүрт кислотасы, карбид жана азот кошулмалары, асфальт, толь, эфир майы, олиф, лак, пластмасса, жасалма кездемелер, лавсан, азот жер семирткичтери, жарылгыч заттар, АЭСтер, термохимиялык изидөөлөр, космос өнүгүүдө ж.б. Ушул сыяктуу жаңы технологияларды, экологиялык проблемаларды дүйнөлүк масштабда карасак, өндүрүш илим менен чогу болбой, алдыга озуп кетти, анын ичинен химия жаратылыштагы булгоочу группалардын лидеринин туруктуусу болуп калды. Илим жана практика сыяктуу медалдын эки жагы бар дегендей, акыркы жылдары бул байланыштын бири бирине көз карандылыгы бузулгандыгы көрүнүүдө. Кыскасын айтканда, дүйнөлүк масштабда экологиялык проблемаларды чечүүнүн мааниси зор экендигин турмуш агымы ырастоодо. Мындан сырткары, автомобилдерден бөлүнүп чыккан газдардын таасиринен, токойлордун ченеми жок кыйылуусунан кычкылтек жер шарында көп өлчөмдө азаюуда. Жерден жылына 100 млн. тонна кен байлыктар казылууда, ал эми алардан чыккан таштандылар 2 млрд. тоннага жетти. Абага жылына 200 млн. тонна көмүр кычкыл газы, 50 млн. тонна углеводдор, 150 млн тонна SO₂ бөлүнүп чыгып кайра жерге кислоталык жаан жаап жатат. Мисалы, 1952-жылы декабрь айында Лондон шаарында мордон, завод, фабрикадан жана автомобилден чыккан түтүн суунун буусу мене биригип, зор туманды пайда кылып, смог аз жерден жер атмосферасын катастрофага дуушар кыла жаздаган. Смог - шаарлардагы мордон чыккан ыштан, түтүндөн турган каралжын түстөгү оор туман. Бул туман холеранын эпидемиясына айланып, 4000 киши өлүп, 9000 киши оор илдетке чалдыгышкан, тумандын айынан автомобилден көп катастрофа болгон. Падышанын указы менен мештерди көмүр менен жагууга тыюу салынып, өлүм жазасына тартууга указ чыгарган.

Учкуч-космонавт Владимир Шаталов космос корабли учканда абада тешик пайда болуп, кычкылтекти көп күйгүзүп учуудан кургакчылык, суу ташкыны пайда болорун, аба ырайы кескин өзгөрөрүн байкаган. Немец химиги Ф.Гебер өзүнүн ачылышы биринчи дүйнөлүк согушка алып келерин ойлогон эмес.

Тарыхчылар 1-дүйнөлүк согушту химиялык согуш деп аташкан. Мурун селитраны Европага Чилиден тартып келишкен. Гобер аммиакты 1-жолу абадан синтездеп алуунун жолун ойлоп тапкан. Ал Ле-Шательенин принциптерине таянып ачкандыгын айткан. Бул ачылыш Нобель сыйлыгына ээ болгон. Азот жер семирткичтери менен бирге, селитра жарылуучу зат катары пайдалана баштаган. Теория – практика – эксперимент химия менен бирдикте өнүгөрүн химик окмуштуулар далилдешти.

Швейцариялык химик Пауль Мюллер талаадагы өсүмдүктөр жана алма бактагы курт-кумурскаларды жок кылуучу препаратты ойлоп тапкан. Бул органикалык зат дихлор дифенил трихлор метил метанон же кыскача ДДТ. Бул ачылышын үчүн Нобель сыйлыгынын лауреаты болгон. 100 жыл бою органикалык эритмелерди алып окумуштуулар иштесе, 1900-жылы жаш окумуштуу Виктор Гриньяр магний органикалык кошулмаларынын алыныш методдорун ачып, бүткүл дүйнөлүк атак-даңкка ээ болуп, ал дагы Нобель сыйлыгына арзыган. ДДТ адамдын организмин өтө оор ооруларга дуушар кыларын аныкташкан, бирок экинчи дүйнөлүк согушта 25 млн. киши сакайып, 900 млн. киши оорусунан сакайгандыктан жана 28 оорунун түрүнөн айыгарын бүткүл дүйнөлүк саламаттык сактоо комитети айткан. Кийинчерээк энергиялык сырьёлор нефть,

жаратылыш газы жана көмүрдүн ордуна кычкылтекти колдонгон, көп коромжуга учурабаган энергиялык буюмдарды: ядролук, гидрогелио, шамал ж.б. ойлоп табышкан. Мунун эки жолун табышкан. Биринчисинде физиктер термоядролук күндүн жана шамалдын энергияларын пайдалануунун жолдорун изилдеп чыгышкан. Экинчи жолунда химиктер автомобилдерде, транспорттордо зыяны жок суутекти колдонууну сунушташкан. Молекулалык суутекти 1-жолу күйгүзгөндө- 2Н₂+О₂=2Н₂О

Бензинге караганда үч эсе күчтүү жылуулук бөлүнүп чыгаарын аныкташкан. Ал эми атомардык суутек күйгөндө фантастикалык жылуулук бөлүнөрүн, б.а., бул жерде бензинге  караганда 8 эсе күчтүү энергия пайда кылаарын аныкташкан:4Н+О₂=2Н₂О Америкалы окумуштуулар,суюк азотту пайдалануунун булактарын иштеп  чыгышкан. Адам тамаксыз бир ай, суусуз  бир жума, абасыз бир минуттан ашык жашай албайт. Азыркы убакта экология илиминин актуалдуу милдеттеринин бири болуп ар кандай факторлордун таасири астында биосферада болуучу глобалдык өзгөрүүлөрдү изилдөө саналат. Бул глобалдык проблема экологиянын предмети болуп, ал космостун, жердин алдында болуп жаткан процесстердин жана адамдын иш-аракетинин биосферага таасирин изилдөөгө тийиш. Глобалдык экологиядан тышкары, адамдын экологиясы жана социалдык экология экология илиминин эң маанилүү багыттарына айланууда.

Адамдын экологиясы - кишини курчап турган табигый жана социалдык чөйрөлөрдүн байланышын, адамдардын ден соолугун сактоону өнүктүрүүнү, алардын дене күчү менен психикалык мүмкүнчүлүктөрүн өркүндөтүү маселелерин изилдейт.

Биологиялык экология – тирүү организимдердин жашоо шарттарын жана организм менен алар жашаган чөйрөнүн ортосундагы өз ара байланыштарды изилдейт.

Демек, экология «нормативдүү табият таануу» илими болуп саналат, б.а., илимдин теориялык натыйжаларынын чындыгы үчүн гана эмес, алардын практикалык колдонулушуна дагы жооптуу.

Анын негизин түзүүчү экологиялык проблемалар төмөндөгүлөр:

1. Коомдун жашашы жана өнүгүшү үчүн зарыл заттарды, энергияны, маалыматты жаратылыш чөйрөсүнөн алуунунтатаалданышы.
2. Өндүрүштүн калдыктары, өнөр жай заттары кошумча энергия менен курчап турган чөйрөнүнбулганышы.
3. Жаратылышта    маалыматтык    байланыштардын   бузулушу,    биологиялык   ар түрдүүлүктүнжакырланышы.
4. Калктын    ден    соолугу,    экологиялык    абалынын    начарлашы,    социалдык туруктуулуктунбузулушу.

Азыркы убакта экологиялык проблеманын төмөндөгүдөй көрүнүштөрүнө өзгөчө көңүл булулуп жатат: Кыртыштын бузулушу. Жыл сайын эрозиянын натыйжасында айыл чарба жерлеринен 26 млрд т кыртыш агып келип жатат. Флоранын жана фаунанын көп түрлөрүнүн жоголушу, жылына бир нече миң (жакынкы 20 жылда бүгүнкү күндөгү өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын бардык түрлөрүнүн 3/5 бөлүгү жоголушу мүмкүн). Климаттын өзгөрүшү. Божомолдоолорго караганда, 2050-жылга карата жерде жылдык орточо температура 1,5-4,5⁰С га жогорулашы мүмкүн. Атмосферанын жогорку катмарларында озон катмарларынын бузулушу. Салт болуп калган күйүүчү ресурстардын түгөнүп баратышы. Бул учурда илимий түшүнүүгө, билүүгө карай адамзатта жөндөмдүүлүктөрдүн пайда болушу кокустук эмес, мыйзам ченемдүү көрүнүш болот. Демек, адам жаратылыш тууралуу илимий ой жүгүртүү аркылуу өзүн өзү түшүнүп билет жана өзүнүн болочогун аныктайт.

В.И.Вернадский илимий ойдун жана адамдын эмгегинин таасири астында биосфера жаңы абалга – ноосферага - өтөт деп эсептеген.

Ноосфера адамдын акыл-эсинин жаратылышын жана анын өнүгүшүн, интеллекттик жогорку көрүнүшүн илимий талдап билүүгө, адамдардын терең ойлоруна жана өздөштүрүлгөн аракетине негизделүүгө тийиш.

Киши өзүнүн биосфералык милдеттерин дал ошол ноосферанын доорунда толук бойдон аткара алат. Биосферанын ноосферага өтүшүнүн негизги өбөлгөлөрү төмөндөгүлөргө алып келиши мүмкүн.

Илимдин өнүгүшүнүн жогорку деңгээли, ар кандай адамзаттын иш-аракетинин ар тараптуу негиздүүлүгү, адамдардын турмушунан зордук-зомбулукту жана согушту чыгарып салгандай адамзаттын биримдиги, адамдардын турмушунун жогорку деңгээли жана жогорку сапаты, улутчулдукту, жакырчылыкты эксплуатациялоону жокко чыгаруу, жердеги адамдардын массалык маалымат каражаттарынын жана комуникациялардын өнүккөндүгү, альтернативдик технологиялардын, энергия булактарынын болушу. Жыйынтыктап айтканда, улуттук жана дүйнөлүк саясаттын ажырагыс бөлүгү болуп экологиялык коопсуздукту камсыз кылуу маселеси калды.

1982-жылы Кыргыз улуттук университетин бүткөндөн кийин Органикалык эмес жана физикалык химия институтунун илим изилдөө академиясында илимий кызматкер болуп иштедим. Майлуу-Суу шаарындагы лампа заводунда уу зат - азот оксидинин абаны тазалоодо, Ак-Түз шаарчасында союз убагындагы Кыргызстандын байлыктарын өздөштүргөндө көп экологиялык бузулуштарга дуушар болгондугу азыркы күндө да даана байкалып жатат.

Ал убакта жаратылышка тийгизген зыянына көз жуумп келген, мындай мамиле СССРдин убагында өзгөчө күчтүү эле. Маселен, Кыргызстандагы Майлуу-Суу уран кенинен (1946-1968-ж.) 22 жылдын ичинде 10 миң тонна уран казылып алынган. Мындан сырткары, Майлуу-Сууга Германия, Чехословакия, Болгария, Кытай, Тажикстан өлкөлөрүнөн жана жакын жердеги Шакафтар кыштагынан сырьёлор ташылып келип, жогоруда айтылган көлөмдөн кем эмес уран өндүрүлгөн. Булар иштелгенден кийин жалпы көлөмү 3 млн. м³ уу калдыктары 23 уу сактагыч, 13 уу калдыктары топтолгон жайларда сакталууда. Союз мезгилинде бул уу зат калдыктары «Средмаш» деген министрлигинин карамагында болгон. Кыргызстан эгемендүүлүккө ээ болгондон кийин Кара-Балта тоо-кен ишканасынын карамагына өтүп, бирок каражаттын тартыштыгына шылтоолонуп кароосуз калган. Азыр Кыргызстанда союз менен кошо жоюлган 67 обьект «кожоюнсуз» калды. 2002-жылы 4000 м³ жер көчкү Майлуу–Суу дарыясын тосуп, «Электроизолит» заводунун короосунда топтолуп калганда, коомчулук бир солк этти. «Экологиялык коркунуч өтө чоң масштабда болуп кетиши мүмкүн», - деп эл аралык уюмдар каккан коңгуроо баарыбызды ойготту. Бактыбыз бар экен, ошол эл аралык уюмдардын жардамы менен бул кырсыкты тез арада жоё алдык. Мындай кырсыкты Кыргызстан 1956-жылы Майлуу-Сууда, ал эми 1964-жылы Кичи-Кеминде өз башынан өткөргөн. Декабрь айындагы жер титирөөдөн улам Ак-Түздөгү №2 уу сактагычтын тосоту жарылып, жарым млн. м³ жакын радиоактивдүү калдыктар Кичи-Кемин суусуна келип куюлган. Суунун курамындагы уулуу зат 40 км ге чейин агып келип, коңшу Казакстанды кошкондо баш аягы 3,5 миң гектардан ашык жерди ууландырган, мунун кесепетинен бир топ жыл бою уудан арылуу аракеттери көрүлгөн.

Бирок ошондон бери 45 жыл өткөнүнө карабай, анын саркындыларынан Кичи- Кемин, Боролдой айылдарында жашаган адамдар жана жаратылышы запкы чегип келе жатат. «Уйкудагы ажыдаар» деп аталган уу сактагычтар Кыргызстандын жер титирөө коркунучу чоң аймактарында орун алганы аз келгенсип, өзөн боюнда калк жашаган айылдардын алыс эмес жайгашкандыгы эки эсе коркунучтуу. Мындай «уулуу аймак» Жалал–Абад областында Майлуу–Суудан башка дагы үч калктуу пункта: Кызыл-Жар, Сумсар жана Шакафтарда орун алган. Шакафтар кыштагына жакын жайгашкан уран кен ишканасы 1946-1957-жылдары иштеп, казып алгандан калган калдыктарын рекультивация кылган эмес.